BM Ekosistem Restorasyonu Stratejisi ve Ormancılık Faaliyetleri

Birleşmiş Milletler (BM)  Genel Kurulu 1 Mart 2019 tarihinde kabul edilen  “Birleşmiş Milletler Ekosistem Restorasyonu On Yılı[1]/ UN Decade on Ecosystem Restoration (UNDER)  (2021–2030)  5 Haziran 2021 tarihinde BM Genel Sekteri tarafından resmen başlatılmıştır[2].

UNDER’de ormanlar, sulak ve kurak alanlar ve diğer doğal ekosistemlerin sürdürülebilir kalkınma, yoksullukla mücadele ve insanların yaşam kalitesinin iyileştirilmesindeki rolüne değinilmiş, ekosistem yaklaşımının arazi, su ve diğer canlı kaynakların entegre yönetimindeki rolüne vurgu yapılmıştır.

Alınan kararla ülkeler “ekosistem restorasyonu”  konusunu politika ve planlara dâhil etmeye, “uygulama plan ve projeleri” geliştirmeye, mevcut çalışmalarını uluslararası toplumla paylaşmaya, mevcut uluslararası girişim ve platformları desteklemeye davet edilmiş, sürecin takibi için BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ve BM Çevre Programı (UNEP) görevlendirilmiştir.

BM Ekosistem Restorasyonu ile ilgili bir çok web sayfası var. Bu konudaki temel rapora https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/36251/ERPNC.pdf adresinden ulaşmak mümkün.

https://www.unep.org/resources/ecosystem-restoration-people-nature-climate adresinde ise temel raporla birlikte anahtar mesajlara ulaşılabiliyor.

Dünyadaki “ekosistemler” genel hatları ile aşağıdaki gibi gösterilebilir. https://www.unep.org/interactive/ecosystem-restoration-people-nature-climate/en/index.php

Ormanlar dünyanın sahip olduğu en önemli ekosistemlerden birisidir.

“Orman ekosistemlerinin yönetimi ve restorasyonu” ülkemiz mevzuatına ve haliyle uygulamasına girmiş durumdadır.

 4 Nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin[3] 334/1/a maddesine göre Orman Genel Müdürlüğü(OGM) “orman kaynaklarını; ekolojik, ekonomik ve sosyo-kültürel faydalarını dikkate alarak, bitki ve hayvan varlığı ile birlikte, ekosistem bütünlüğü içinde idare etmek…” ile görevlidir.

Aynı Kararnamenin 338/1/f/6 maddesi Toprak Muhafaza ve Havza Islahı Dairesi Başkanlığını “dağlık alanlarda toprağın korunmasına, su kaynaklarının geliştirilmesine, orman ekosisteminin tesisine ve geliştirilmesine yönelik olarak erozyonla mücadele etmek ve gerekli çalışmaları yapmak…” ile görevlendirmiştir.

2012 yılında düzenlenen “Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı ”nda kabul edilen “İstediğimiz Gelecek-The future we want” isimli belgede “ekosistem restorasyonunun” sürdürülebilir kalkınmadaki rolüne özel vurgu yapılmıştır. 

BM Genel Kurulunca 25 Eylül 2015 tarihinde kabul edilen “2030 Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları” ekosistem restorasyonunun önemini ve katkısını vurgulamaktadır. Bunun yanı sıra Ülkemizin halen yürürlükte olan “On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023)[4]” da karasal ve deniz ekosistemlerinin restorasyonunu hedeflemektedir.

UNDER ile OGM tarafından yürütülen ağaçlandırma, toprak muhafaza ve havza ıslahı, silvikültür, kırsal kalkınmanın desteklenmesi gibi faaliyetler ile uyuşmakta ve aynı çıktıları hedeflemektedir.

Özellikle Orman Kanununun 58. Maddesi çerçevesinde hazırlanan “Murat ve Çoruh Havzaları Rehabilitasyon Projeleri” ve başlamak üzere olan  “Bolaman ve Çekerek Havzaları Rehabilitasyon Projeleri” UNDER ile benzer hedefleri paylaşmaktadır.

Bilindiği gibi Orman Kanununun 58. Maddesi “…ekosistemlerin korunup geliştirilmesi ve havzada yaşayan insanların hayat şartlarının iyileştirilmesi faaliyetleri, Tarım ve Orman Bakanlığının koordinatörlüğünde ilgili kuruluşlarla birlikte hazırlanan entegre projeler halinde uygulanır” hükmünü içermekte olup, ilgili Bakanlık oluru çerçevesinde OGM bu projeleri hazırlamak ve uygulamakla görevlendirilmiştir.

Bu projelerle uyumlu olarak , “Ulusal Havza Rehabilitasyonu Stratejisi-UHRS” nin hazırlanması gündeme gelmiş, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığından (CSBB) OGM’ye gönderilen 20 Ocak 2021 tarihli yazıda;

“Havza rehabilitasyon projeleri; orman ve mera alanlarının ıslahı, yukarı havzalarda sel ve taşkın kontrolü, erozyon ile mücadelenin yanı sıra bölge halkına gelir getirici tarımsal faaliyetlerin geliştirilerek sosyo-ekonomik refah seviyesinin artırılması amacıyla yürütülmekte olup kırsal kalkınmanın ve tarımsal faaliyetlerinin desteklenmesi açısından önem arz etmektedir.

11. Kalkınma Planında, sürdürülebilir kırsal kalkınma anlayışıyla, üretici birlikleri ve aile işletmelerinin üretim kapasitesinin ve kırsal işgücünün istihdam edilebilirliğinin artırılması, yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, yoksullukla mücadele ile kırsal toplumun düzenli ve yeterli gelir imkânlarına kavuşturularak refah düzeyinin artırılması; kırsal alanda yaşam standartlarının yükseltilmesi için kırsal kalkınmaya ilişkin kurumsal ve yerel kapasitenin geliştirilmesi; sürdürülebilir kırsal kalkınma anlayışıyla havza bazında planlama yapılarak su kaynakları üzerindeki baskının azaltılmasına ilişkin politika ve tedbirlere yer verilmiştir.” Denilmiştir.

CSBB’ nin yazısının devamında  “havza rehabilitasyon projelerinde; hazırlama-uygulama-izleme süreçlerini, projelerin finansal yapısını ve altyapı yatırımlarının çerçevesini çizen, kırsal alana yönelik gelir getirici faaliyetlerin kapsamına ve sürdürülebilirliğine ilişkin temel ilkeleri belirleyen ve projelerin hayata geçirilmesinde havzalar arası öncelik durumunu ortaya koyan bir UHRS bulunmadığı” ifade edilerek,  “UHRS’in hazırlanmasının mevcut ve gelecekte ortaya çıkabilecek projelerin havza bazında, sürdürülebilir bir maliyet ve öncelik sırasına göre uygulanması açısından önemli bir çerçeve oluşturacağı” belirtilmiş ve öncelikle UHRS belgesinin tamamlanması talep edilmiştir.

Diğer taraftan “sürdürülebilir arazi yönetimi, entegre havza yönetimi, ekosistem restorasyonu” gibi kavramlar son zamanlarda  “entegre peyzaj yönetimi/integrated landscape management” ve  “peyzaj restorasyonu/landscape restoration” gibi ifadelerle tanımlanır hale gelmiştir.

Temel felsefe ve hedeflenen çıktılar büyük oranda aynı olup, güncel yaklaşımlarda kurumlar ve faaliyetler arasında daha fazla koordinasyon öngörülmektedir. 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ve BM Ekosistem Restorasyonu bu koordinasyon felsefesinin yansıması olup, bunun ülkemizdeki karşılığı Kalkınma Planlarında ve “entegre projelerde” yer bulmaktadır.

Bu husus “Ulusal Havza Yönetim Stratejisi (UHYS)” nde de aynı yaklaşımla ancak farklı ifadelerle yer almakladır.

4 Temmuz 2014 tarih ve 29050 sayılı Resmi Gazete’de UHYS ülkemiz havzalarının belirlenmesi, korunması, geliştirilmesi ve sürdürülebilir kullanımı ile ilgili orta ve uzun vadeli kararlara ve yatırım programlarına rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıştır.

UHYS’nin temel önceliği; ülkemiz havzalarında yıllardır süregelen doğal kaynak ve çevresel bozunum sürecini durdurmak, toprak, yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının verimliliğini ve kalitesini korumak ve geliştirmek, havzadaki fauna ve floranın korunmasını ve durumlarının iyileştirilmesini sağlamak, alt havzalardaki kullanıcılara sunulan havza hizmetlerini havzanın ekosistem bütünlüğüne zarar vermeyecek biçimde azami düzeye çıkarmak ve havzada yaşayan düşük gelirli kırsal nüfusun refah düzeyinin yükseltilmesine katkı sağlamaktır.

UHYS ile havza koruma ve rehabilitasyon çalışmalarının doğal kaynaklar üzerinde baskı oluşturan düşük gelirli halkın yaşam ve gelir koşullarının iyileştirilmesi faaliyetleri ile beraber yürütülmesine yönelik büyük ölçekli entegre ve katılımcı havza rehabilitasyon projelerinin uygun havzalarda hazırlanması ve uygulanması hedeflenmiştir. Bu amaçla OGM’ne entegre havza projeleri yapma ve uygulama hedefi belirlenmiştir.

Havzalarla ilgili genel çerçeveyi belirleyen bu UHYS ile “havza, alt havza, aşağı havza, yukarı havza, mikro havza, tarım havzası, havza yönetimi, havza ıslahı ve rehabilitasyon (iyileştirme) gibi kavramlar için tanımlar geliştirilmiştir.

1. Havza: Doğal sınırları içinde, iklim, jeoloji, topoğrafya, toprak, flora ve faunanın sular ile etkileşim içinde olduğu, suyun ayrım çizgisinden denize aktığı noktaya, kapalı havzalarda ise suyun toplandığı nihai noktaya göre suyun toplanma alanıdır.
2. Havza Islahı:  Havzada, bozulan toprak, su, bitki örtüsü koşullarının iyileştirilmesine ve doğal dengeyi sağlamaya yönelik teknik, kültürel ve idari tedbirlerin alınması ile havzada yaşayan halkın sosyo-kültürel ve ekonomik kalkınmalarının sağlanması için yapılan çalışmalardır
3. Rehabilitasyon/Restorasyon (İyileştirme): Mevcut ekosistemlerinin çeşitlilik, fonksiyon ve dinamiğinde, gerek insanlar tarafından verilen hasarlar ve gerekse doğal etkenler nedeniyle ortaya çıkan olumsuzlukların çözümü açısından alana özgü türlerin ve doğaya uygun yöntemlerin kullanılması ile yapılan iyileştirme çalışmalarıdır.

Bu yaklaşımların bir yansıması olarak  Bolaman ve Çekerek Projeleri “Türkiye Dayanıklı Peyzaj Entegrasyonu Projesi -Turkey Resilient Landscape Integration Project (TULIP)” şemsiyesi altında birleştirilmiş ve proje hedefi “entegre peyzaj yönetimini güçlendirmek ve Türkiye’nin hedeflenen bölgelerindeki kırsal topluluklar için iyileştirilmiş geçim olanaklarına ve dayanıklı altyapı hizmetlerine erişimi artırmak” şeklinde belirlenmiştir.

“Ekosistemin” arazideki yansıması olan peyzaj-landscape; ekolojik, tarihi, ekonomik ve kültürel süreçlerden etkilenen karakteristik bir topografya, bitki örtüsü, arazi kullanımı ve yerleşim konfigürasyonuna sahip doğal ve / veya insan tarafından değiştirilmiş ekosistemlerin bir mozaiğinden oluşan sosyo-ekolojik bir sistemdir. Arazi örtüsü ve kullanım türlerinin karışımı (peyzaj bileşimi) genellikle tarım arazilerini, doğal bitki örtüsünü ve insan meskenlerini, köyleri ve / veya kentsel alanları içerir. Farklı arazi kullanımlarının ve örtü türlerinin (peyzaj yapısının) mekânsal düzenlemesi ve yönetişiminin normları ve modaliteleri bir peyzajın karakterine katkıda bulunur.

Paydaşların yönetim hedeflerine bağlı olarak, peyzaj sınırları ayrık veya belirsiz olabilir ve su havzası sınırlarına, farklı arazi özelliklerine ve/veya yargı yetkisine karşılık gelebilir. Bu geniş faktör yelpazesi nedeniyle, bir peyzaj yüzlerce ila on binlerce kilometre karelik alanları kapsayabilir.

Entegre Peyzaj Yönetimi (Integrated Landscape Management-ILM), geniş ölçekte peyzaj veya ekosistem yönetimi ile eş anlamlı olup, aşağıdaki tanımlar ILM ile ilgilidir^[5].

• Bir peyzaj yaklaşımı, büyük ölçekli süreçleri entegre ve çok disiplinli bir şekilde ele alır ve doğal kaynak yönetimini çevre ve geçim kaygılarıyla birleştirir. Peyzaj yaklaşımı aynı zamanda insan faaliyetlerini ve kurumlarını da etkiler ve onları sistemin ayrılmaz bir parçası olarak görür.
• Peyzaj yaklaşımları, birden çok aktörün çıkarlarını, tutumlarını ve eylemlerini tanıyan, uzlaştıran ve birleştiren süreçler yoluyla çoklu ekonomik, sosyal ve çevresel hedeflere (çok işlevlilik) ulaşmak amacıyla peyzajlarda kullanılan bir dizi kavram, araç, yöntem ve yaklaşıma atıfta bulunur.
• Entegre peyzaj yönetimi, hayati ekosistem hizmetlerini üretecek kadar büyük ve araziyi kullanan ve bu hizmetleri üreten insanlar tarafından yönetilebilecek kadar küçük bir alanda üretim sistemlerinin ve doğal kaynakların yönetimidir.
• Entegre peyzaj yönetimi, farklı arazi yöneticileri ve paydaş grupları arasında yerel geçim, sağlık ve refah için peyzaj içinde çoklu hedef ve beklentilerine ulaşmak için uzun vadeli işbirliğini içerir.

Bu açıklamalar çerçevesinde “havza rehabilitasyonu” ifadesi yerine, UNDER ile uyumlu olarak  “Peyzaj Restorasyonu/Landscape Restoration” ifadesi, ulusal havza rehabilitasyonu stratejisi yerine “Ulusal (Ekosistem)Peyzaj Restorasyonu Strateji” nin kullanılmasının daha uygun olacağı, bunun kurumlar arasındaki olası yetki çakışmasının önüne geçilmesinde faydalı olacağı değerlendirilmektedir.

UNDER’ uygulamakla görevli kurumlardan biri olan FAO tarafından konuyla ilgili birçok faaliyet yürütülmektedir[6].

---

[1] https://undocs.org/A/RES/73/284

[2] https://www.un.org/en/observances/environment-day

[3] 15 Temmuz 2018 ve 30479 sayılı Resmi Gazete

[4] https://www.sbb.gov.tr/kalkinma-planlari/

[5] http://www.fao.org/land-water/overview/integrated-landscape-management/en/

[6] http://www.fao.org/news/story/en/item/1403740/ico