Çölleşme/Arazi Bozulumunun Etkileri(Erdoğan ÖZEVREN,Pınar BERBEROĞLU)

Erdoğan ÖZEVREN¹, Pınar BERBEROĞLU²
¹Orman ve Su ??leri Bakanl???, Çölle?me ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlü?ü, UNCCD Ulusal Odak Noktas?, eozevren@gmail.com
² Orman ve Su ??leri Bakanl???, Çölle?me ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlü?ü, Uzman Yard?mc?s?, pberberoglu@ormansu.gov.tr

?nsano?lu tarihin hiç bir döneminde do?al kaynaklar konusunda bu kadar kritik bir döneme girmemi?tir. Bizim jenerasyonumuz insano?lunun ve dünyam?z?n gelece?ini ?ekillendirecektir. Bu ya sürdürülebilir bir kalk?nma ya da kendi kendini yok etme ?eklinde olacakt?r. ?u anda hala secim yapma ?ans?m?z?n olmas? bu i?in iyi yönüdür. Kotu yönü ise art?k kaybedecek zaman kalmam??t?r. Ya sürdürülebilir kalk?nma için cesur ad?mlar ataca??z ya da zaman?n öylesine geçip gitmesine izin verece?iz.
Arazi Bozulumu, çölle?me, kurakl?k ve küresel anlamda insan ya?am? ile olan ili?kileri.
Arazi bozulumu: Ekosistemin, fonksiyonlar?n? ve verimlili?ini çe?itli etkenler ile uzun sureli olarak kaybetmesi olarak tan?mlanmaktad?r. Arazi bozulumu, dünya genelinde sürekli artan ve temelde insan kaynakl? bir süreçtir. Kurak, yar?-kurak ve yar?-nemli alanlarda meydana gelen arazi bozulumu ise çölle?me, çölle?meyi ve arazi bozulumunu h?zland?ran do?al iklimsel olay ise kurakl?k olarak Birle?mi? Milletler Çölle?me ile Mücadele Sözle?mesi taraf?ndan tan?mlanmaktad?r.
Arazi bozulumunun temel nedenleri; biyo-fiziksel, sosyo-ekonomik ve kurumsal nedenler olmak üzere 3’e ayr?l?r. Biyolojik olaylar?n fiziksel temellerini olu?turan, biyofiziksel nedenler, toprak yap?s?n?n tuzlanmas?, su ve rüzgâr erozyonu, üretkenli?i ve verimlili?ini kaybetmeye olan hassasiyeti ve bitki örtüsünün çe?idine ba?l?d?r. Arazi bozulumunun sosyoekonomik etmenleri aras?nda, ormans?zla?ma, a??r? otlatma ve yanl?? tar?msal uygulamalar say?labilmektedir. Ayr?ca nüfusun da??l?m?, yetersiz erozyon kontrolü tedbirleri ve pazara ula??lamamay?, arazi bozulumunu h?zland?ran etmenler aras?nda saymak mümkündür. Özelikle k?rsal alandaki fakirlik arazi bozulumunun hem nedeni hem de sonucudur. Arazi kullan?m? üzerine etkisi olan kurumlar ve politikalar, arazi kullan?m?ndaki de?i?iklikler, pazara ula??m ve yasal düzenlemeler ve uygulamalar?, arazi bozulumundaki potansiyel kurumsal etkenlerdir. Di?er taraftan kurakl?k, f?rt?na ve sel gibi ekstrem iklim de?i?iklikleri arazi bozulumunu daha da a??rla?t?rmaktad?r. Çölle?me, arazi bozulumu, kurakl?k ve iklim de?i?ikli?i bir paran?n iki farkl? yüzü gibidirler.
Arazi bozulumunun sosyo-ekonomik de?erlendirmesi ?u ana kadar tam olarak bilinmemekle birlikte, kurakl???n felaket oldu?u aç?k bir ?ekilde ortaya konmu?tur. Arazi bozulumunun sosyo-ekonomik de?erlendirmesinin tam olarak ortaya konulamamas?n?n temel sebebi ise sesiz ve yava? ilerleyen bir fenomen olmas? ve etkilerinin zaman içerisinde ortaya ç?kmas?d?r.
Nüfustaki art??, g?da tüketimindeki de?i?iklikler, enerji ve endüstriye daha fazla ihtiyaç duyulmas? toprak ve su kaynaklar?n?n sürdürülebilir kullan?m?n? zorla?t?rmaktad?r. Arazi bozulumunun boyutlar? ve insan ya?am? üzerine olan etkileri yeni yeni anla??lmaya ba?lanm??t?r. 2008 y?l?nda yay?nlanan “Global Land Degradation&Improvement Assesment (GLADA)” raporuna göre; 1981-2003 y?llar? aras?nda dünyadaki tüm alanlar?n yakla??k dörtte biri arazi bozulumundan etkilenmi?tir.
Kurak alanlar yüzy?llard?r tah?l üretimine ev sahipli?i yapm??t?r. G?da üretiminin %44 ‘u ve yem bitkisi üretiminin yar?s? bu alanlarda gerçekle?tirilmektedir. Kurak alanlardaki arazi bozulumu sonuçlar? daha ?iddetli olmakta birlikte bu ekosistemlerde ya?ayan insanlar, arazi bozulumunun sonuçlar?n? daha ?iddetli ?ekilde hissetmektedir. Dünya genelinde en dü?ük gelir seviyelerine ev sahipli?i yapan k?rsal alanlar, geçim kaynaklar?n? daha çok do?aya ba?l? faaliyetler ile sa?lamalar? sebebi ile kurakl?ktan çok daha fazla etkilenmektedir. Kurakl?k ile birlikte ürün kalitesi ve miktar? dü?mekte, bozulan toprak yap?s? gelecekteki gelirlerini de baltalamaktad?r. Ekonomik kay?plar?n yan? s?ra kurakl?k, sosyal yap?y? da etkilemektedir. Özellikle kad?n?n statüsünün daha dü?ük oldu?u yerlerde kad?n?n k?r?lganl???, bu bölgelerde ya?ayan çocuklar?n ruhsal ve bedensel geli?imini etkilemektedir. Arazi bozulumu, çölle?me ve kurakl?k sonucu olu?an sosyal etkiler, bölgesel ve küresel su k?tl???, biyoçe?itlilikte ki azalmalar, ormans?zla?ma ile birlikte ço?u zaman bu bölge insan?n? göçe zorlamakta, uygulanan yanl?? politikalar ile bu ?artlar?n bile?imi, insan güvenli?i, göç eden insanlar?n ?ehirde ya?ad??? konut s?k?nt?s? sonucu gecekondula?ma, i?sizlik gibi sosyal problemleri de beraberinde getirmektedir. Dünya üzerindeki 20 mega kentin sekiz tanesinin ise kurak alanlara kuruldu?u göz önüne al?nd???nda, kurakl???n sadece k?rsal? etkileyen bir unsur olmad???, bu bölge insan?n da direk ya da dolayl? olarak etkilendi?ini söylemek yanl?? olmayacakt?r.
Çölle?me, Arazi, Bozulumu, Kurakl?k ve Fakirlik
FAO raporlar?na göre; 2050 y?l?na kadar dünya nüfusu 9 milyara yakla?acak ve bu nüfusu besleyebilmek için g?da üretimini %70 oran?nda art?rmak gerekecektir. Ancak yine bu tarihe kadar üretim yap?lan 1.9 milyar hektar alan?n bozulaca?? tahmin edilmektedir. Günümüze bakt???m?zda; her y?l çölle?me sebebi ile 12 milyon hektar alan kaybolmakta, bu ise yakla??k 20 milyon tah?l?n yeti?ebildi?i alana kar??l?k gelmektedir. 1992 y?l?nda, çölle?menin ekonomik de?erini hesaplamaya yönelik yap?lan bir çal??maya göre, çölle?me sebebi ile ürün ve yem bitkisi kayb?n?n y?ll?k ortalama 42 milyar $ de?erinde oldu?u tespit edilmi?tir.
Arazi bozulumu, çölle?me ve kurakl?k, bu bölgelerde ya?ayan yakla??k 1.5 milyar insan?n ya?am?n? etkilemektedir. Gelir seviyesi en dü?ük insanlar?n %42’si bozulmu? alanlarda ya?arken, bu alanlarda ya?ayan insanlar?n sadece %15’i gelir seviyesi nispeten yüksek olan insanlard?r. Buda göstermektedir ki, arazi bozulumu haritas? ile dünya fakirlik haritas? büyük oranda örtü?mektedir. Arazi bozulumu fakirli?in hem sebebi ayn? zamanda da sonucudur. Geli?mekte olan ülkelerin önemli bir k?sm? tar?ma dayal? ekonomiye sahiptirler ve bunlar?n %90 çölle?meden etkilenen ülkelerdir.
Bu veriler ?????nda, arazi bozulumu, çölle?me ve kurakl???n az geli?mi? ülkelerin kalk?nmas?nda en önemli engel oldu?unu söylemek yanl?? olmayacakt?r. Gecen 10 y?lda geli?mi? ülkeler %6 oran?nda büyümü? olmalar?na ra?men, g?da güvenli?i daha fazla riskli hale gelmi? ve ithalat daha da artm??t?r. Birim alandan al?nan verimi art?rmaya yönelik a??r? gübre ve ilaç kullan?m?, kötü transfer ko?ullar?, yanl?? depolama g?da güvenli?ini tehlikeye sokmakta, artan nüfusun besin ihtiyac?n? kar??lamaya yönelik ise besin talebi sürekli artmaktad?r. Geli?mi? ülkelerde g?da güvenli?ine ili?kin denetimler daha s?k? olmakla birlikte, en az geli?mi? ülkelerde ya?ayan insanlar?n en az %70’inin g?da güvenli?i bulunmamaktad?r.
Bizler çok iyi anlamal?y?z ki, tar?msal aktiviteler geli?tirilmeden, fakirlik azalt?lamaz. En az geli?mi? ülkelerdeki insanlar?n %70’i hala kuru tar?m uygulamalar? yapmakta, yeti?tirdi?i ürünlerin yakla??k %40’?n? ise sorunlu depolama veya transfer ko?ullar? sebebi ile hasat öncesi ve ya bu süreçte kaybetmektedir. Geli?mi? ülkeler de ise ürün kayb? çok daha dü?ük iken, tüketim miktar? kat kat fazlad?r.
Faaliyete geçme ve geçmemenin maliyeti
Arazi bozulumu, çölle?me ve kurakl??a ili?kin olarak temel faaliyetler; sürdürülebilir arazi yönetimi, su yönetimi teknikleri, kurumsal önlemler ve politikalar olu?turmakt?r. Faaliyete geçmek veya hiçbir ?ey yapmamak birbirini takip eden eylemlerdir. Örne?in: k?rsal alanda ya?ayan insanlar?n e?itim, yay?m faaliyetlerine ula?amama durumlar?nda eyleme geçmeleri oldukça zordur, bu alana yönelik hizmetleri ula?t?ramama durumu ise eylemsizli?in nedenidir. Dünyan?n birçok yeri, arazi iyile?tirme çal??malar?na yönelik olarak eyleme geçmeyi ve bu çal??malar?n yayg?nla?mas?n? beklemektedir.
Ancak, ba?ar?s?z politikalar, kurumsal yap?lar, uygun bilgi ve teknolojilere ula??m zorluklar?, risk yönetimi ve önlemleri konusunda yeterli bir sistemin olmay??? sebebi ile sürdürülebilir arazi ve su yönetimine ili?kin yat?r?mlar bazen ekonomik olmamaktad?r. Bu noktada göz önünde tutulmas? gereken husus; di?er ülkelerin yapt??? çal??malardan, ba?ar? ve ba?ar?s?zlardan ders ç?karmak, disiplinler aras?, ortak ak?l çal??malar? ile uygulamalar? yürütmek ve planlar? uzun vadeli yapmakt?r. Ço?u zaman bizler topra??n sürekli olarak bize hizmet edece?ini dü?ünürüz ancak do?al kaynaklar?m?z tamamen tahrip olmadan önce onlar? fark?na varmak zorunday?z.
Arazi bozulumu, küresel ?s?nma ve biyoçesitlili?in kaybolmas? ac?s?ndan k?s?r bir döngü vard?r. Bu k?s?r döngünün k?r?lmas? için olmazsa olmaz ?art arazi bozulumunun önüne geçmektir. Arazi bozulumunun önüne geçilebilir, bozulmu? alanlar uygun teknikler, kurumsal yap? ve politik kararlar ile yeniden iyile?tirilebilir. Buradaki önemli nokta devletlerin harekete geçme ve geçmeme aras?ndaki ekonomik analizi iyi yapmas?, konuyu görmezden gelmemesidir.
Yap?lan baz? pilot çal??malara göre erozyon ve tar?msal üretimindeki azalmalar?n, gayri safi milli has?la üzerinde %1-10 aras?nda etkisi oldu?u tespit edilmi?tir. En az geli?mi? ülkelerden biri olan Nijer’de son y?llarda yap?lan bir çal??mada ise, arazi bozulumu sebebi ile Nijer’in GSY?H’n?n %22 oran?nda azald??? tespit edilmi?tir. Yine Gana’da yap?lan bir çal??mada, toprak kayb?n?n fakirlik üzerindeki etkisinin %5,4 oldu?u ortaya konmu?tur. Ülkelerin ekonomisi üzerine etkilerinin net olarak anla??ld??? bu veriler ?????nda arazi bozulumunun yerel de?il, küresel bir problem oldu?u da gözden kaç?r?lmamal?d?r. Avrupa Komisyonun yapt?rm?? oldu?u bir çal??maya göre, kötü yönetimler sonucunda topra??n biyoçe?itlili?inin kaybolmas?n?n bir y?ll?k maliyetinin 1 trilyon dolar oldu?u hesaplanm??t?r. Arazi bozulumu maliyetini hesaplamak zor olmas?na kar??n, arazi rehabilitasyonunun maliyetinin hiçbir önlem almama durumunda ortaya ç?kacak maliyetlere göre daha dü?ük oldu?u aç?kt?r. Bu maliyeti hesaplamak güç olmas?na kar??n, mümkündür ve devletler taraf?ndan gündeme al?nmas? gereken acil bir konudur.
Arazi bozulumu zaman içerisinde, sessizce olu?an, sonuçlar? uzun vadeli, bir an önce fark?na var?l?p, önlem al?nmas? gereken do?al bir afettir. Ya?am için gerekli olan, g?day?, suyu, havay? sa?layan?n, k?saca bizleri hayata ba?layan ve ya?amam?z? sa?layan ?eyin hatta öldükten sonra bile bizi ba?r?na basan?n toprak oldu?unu unutmamal?y?z.