Entegre Peyzaj Yönetimi Integrated Landscape Management (ILM) Konsepti

Konunun Geçmişi

“Türkiye Dayanıklı Peyzaj Entegrasyonu Projesi (TULIP)” kapsamında yer alan alt projelerden birisi olan Bolaman ve Çekerek Havzaları için “Entegre Peyzaj Yönetim/ Restorasyon Planları” (EPYRP), ve bu havzalar içerisinde yer alan mikro havzalar için de Mikro Havza Rehabilitasyon Projeleri (MHP) hazırlatılacaktır.

TULIP’in hedefi “entegre peyzaj yönetimini güçlendirmek ve proje alanlarındaki kırsal topluluklar için iyileştirilmiş geçim fırsatlarına ve dayanıklı altyapı hizmetlerine erişimi artırmak” olup, projenin kendi alanında, Onbirinci Kalkınma Planı başta olmak üzere, ülkemizin doğal kaynaklarının korunmasına, restore edilmesine ve kalkınma hedeflerine ulaşılmasına katkı vermesi beklenmektedir.

Diğer taraftan,  5 Haziran 2021 tarihinde başlatılan “Birleşmiş Milletler Ekosistem Restorasyonu 10 Yılı ve Strateji Belgesi” , “Arazi Tahribatının Dengelenmesi-ATD” ve “FAO Orman ve Peyzaj Restorasyonu” gibi girişimler TULIP ile aynı hedefleri ve yaklaşımları paylaşmaktadır.

Gerek TULIP, gerekse benzer projelerin sağlam temellerle yola çıkması için birçok faaliyet yürütülmektedir. Bunlardan bir tanesi OGM koordinasyonunda hazırlanmakta olan “Ulusal Havza Rehabilitasyonu Stratejisi-UHRS” dir.

Gerek TULIP’in, gerekse UHRS’ nin sahadaki uygulaması EPYP ve MHP’ler kanalı ile hayata geçirilecektir. Başka bir ifade ile UHRS ile ulusal seviyede temel prensipler belirlenecek, EPYP’ler ile belirlenen proje alanının genel şartları ve yönetim esasları şekillenecek, MHP’ler ile de uygulama yapılacaktır.

EPYP’ler hâlihazırda uygulanmakta olan birçok proje ve yaklaşım ile benzerlik göstermekle birlikte, TULIP hazırlık aşamasında takip edilen proje sistematiği, kazanılan tecrübeler ve hazırlanan belgeler, Onbirinci Kalkınma Planında belirlenen hedefler, BM Ekosistem Restorasyonu Stratejisi ve entegre peyzaj yönetimi gibi süreçler ve diğer ülkelerdeki uygulamalar dikkate alındığında daha entegre ve farklı bir metodolojinin takip edilmesi gerektiği, bu kapsamda Bakanlıklar ile birlikte Belediyeler, Valilikler, İl Özel İdareleri dahil yerel paydaşların, Üniversiteler ve STK’ların da sürece katkı vermesinin son derece önemli olduğu değerlendirilmiştir.

Hazırlatılacak EPYP’lerin yukarı havzalarda başta “doğa temelli çözümler” olmak üzere peyzaj/arazi yönetimi ağırlıklı yeşil altyapı çözümleri ile aşağı havza kesiminde yer alan mevcut ve planlanan gri altyapı çözümlerine entegrasyonu sağlaması, bu sayede havzada iklim değişikliği ve ilişkili afetlere direnci artırması hedeflenmektedir.

Bir başka deyişle hazırlatılacak EPYP’lerin halihazırda yer alan mühendislik çözümlerine yenilerini eklemesi, fakat öte yandan tamamlayıcı ekolojik çözümlere de ağırlık vermesi bu sayede havzanın iklim değişikliği azaltım ve uyum kapasitesini güçlendirmesi beklenmektedir.

EPYP kapsamında Peyzaj kavramı havza içerisinde yer alan arazi bölümlerini, diğer bir ifade ile Birleşmiş Milletler Ekosistem Restorasyonu 10 Yılı ve Strateji Belgesinde tanımlanan ekosistemleri (tarım alanları, ormanlar, tatlı su kaynakları, otlak, kışlak, yayla ve meralar, dağlar, kentsel alanlar dâhil yerleşim alanları vb) ve bunların bileşimi olan mozaikleri ifade etmektedir. Dolayısıyla plan yaklaşımı “arazi kullanımını hem tekil hem de entegre biçimde” ele almalıdır.

BM Ekosistem Restorasyonuna ilave olarak, coğrafyanın önemli bir unsuru olan ekosistem ve peyzaj yönetiminde 07 Kasım 2019 Tarihli ve 30941 Sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Coğrafi Bilgi Sistemleri Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi (Kararname Numarası: 49) https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/11/20191107.htm ve Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) kapsamında yayınlanan “Turkey. 2021 National Inventory Report (NIR)” da belirtilen arazi sınıflandırmaları göz önünde bulundurulacaktır.

Entegre Peyzaj Yönetimi Kavramı

“Entegre Peyzaj Yönetimi” kavramı ve planları (Integrated Landscape Management Plans-ILMPs) gerek ülkemizde, gerekse uluslararası arenada yeni gelişmekte olan bir kavramdır.

Bu konuda FAO’ nun web sayfasının iyi bir referans olabileceği değerlendirilmektedir.

http://www.fao.org/land-water/overview/integrated-landscape-management/en/

http://www.fao.org/3/i8324en/i8324en.pdf

EPY kavramı temel olarak “entegre havza yönetimi projeleri” ile benzerlik göstermekle birlikte farklılıklar da bulunmaktadır.

“Entegre peyzaj yönetimi – EPY” kavramı, belirli bir peyzajda peyzajla ilgili birden fazla hedefe ulaşmak için çeşitli paydaşlar arasında uzun vadeli bir ortaklığı ifade eder.

Aşağıdaki unsurlar bu kavramın temelini oluşturmaktadır:
(i) peyzajdan elde edilen çoklu faydaları (yani ihtiyaç duyulan mal ve hizmetler) kapsayan paylaşılan veya üzerinde anlaşmaya varılan yönetim hedefleri;

(ii) çoklu sosyal, ekonomik ve çevresel hedeflere (insan refahı, gıda üretimi, iklim değişikliğinin azaltılması ve biyolojik çeşitliliğin ve ekosistem hizmetlerinin korunması dahil) katkıda bulunmak üzere tasarlanmış tarımsal uygulamalar;

(iii) çıkarlar ve aktörler arasında olumlu sinerjiler gerçekleştirmek veya olumsuz değiş tokuşları azaltmak için peyzajın farklı bölümleri arasındaki ekolojik, sosyal ve ekonomik etkileşimler;

(iv) diyalog, planlama, müzakere ve kararların izlenmesi için katılımcı, toplulukla bağlantılı süreçler; ve

(v) çeşitli peyzaj hedeflerine ve kurumsal gereksinimlere ulaşmak için piyasalar ve kamu politikaları.

---

The concept of ILM refers to a long-term partnership among various stakeholders in order to achieve multiple landscape-related objectives in a given landscape. The following elements are underlying this concept: (i) shared or agreed management objectives that encompass multiple benefits from the landscape (i.e. goods and services needed); (ii) agricultural practices designed to contribute to multiple social, economic, and environmental objectives (including human wellbeing, food production, climate change mitigation, and conservation of biodiversity and ecosystem services); (iii) ecological, social, and economic interactions among different parts of the landscape to realize positive synergies among interests and actors, or to mitigate negative trade-offs; (iv) participatory, community-engaged processes for dialogue, planning, negotiating, and monitoring decisions; and (v) markets and public policies to achieve diverse landscape objectives and institutional requirements. 

Burada üzerinde hassasiyetle durulması gereken konulardan birisi “peyzaj” ifadesidir. “Peyzaj, peyzaj yaklaşımı, entegre peyzaj yönetimi” ile arazi yönetimi, havza yönetimi, habitat, ekosistem yönetimi arasında çok yakın bir bağ bulunmaktadır.

Diğer taraftan İngilizcesi olan “landscape” in Türkçeye çevirisinden kaynaklanan kimi zorluklar vardır.

Peyzaj Kavramı ve Avrupa Peyzaj Sözleşmesi

Bu zorluğun giderilmesi için, Ülkemizin de taraf olduğu European Landscape Convention-Avrupa Peyzaj Sözleşmesini (EPS) esas almanın uygun olacağı değerlendirilmiştir. https://www.coe.int/en/web/landscape

Bu sözleşme özellikle Avrupa peyzajının tüm yönleriyle bağlı olduğu, uluslararası ilk antlaşma olup doğal, kırsal, kentsel dahil tüm alanları kapsamaktadır. Sözleşme koruma, bütün peyzajların planlanması ve yönetimi, yaşayan peyzajın değerinin bilinçlendirilmesi ve yükseltilmesini amaçlar.

EPS’de yer alan bazı tanımlar aşağıda verilmiştir.

Article 1 – Definitions

For the purposes of the Convention:

a”Landscape” means an area, as perceived by people, whose character is the result of the action and interaction of natural and/or human factors; a “Peyzaj”, insanlar tarafından algılandığı şekliyle, karakteri doğal ve/veya insan faktörlerinin eylemi ve etkileşiminin sonucu olan bir alan anlamına gelir;

b”Landscape policy” means an expression by the competent public authorities of general principles, strategies and guidelines that permit the taking of specific measures aimed at the protection, management and planning of landscapes; b “Peyzaj politikası”, peyzajların korunması, yönetimi ve planlanmasına yönelik özel önlemlerin alınmasına izin veren genel ilkelerin, stratejilerin ve yönergelerin yetkili kamu otoriteleri tarafından belirlenmesi ve yayınlanması anlamına gelir;

c”Landscape quality objective” means, for a specific landscape, the formulation by the competent public authorities of the aspirations of the public with regard to the landscape features of their surroundings; c “Peyzaj kalite hedefi”, belirli bir peyzaj için, yetkili kamu makamları tarafından, çevrelerinin peyzaj özelliklerine ilişkin olarak halkın isteklerinin formüle edilmesi anlamına gelir;

d”Landscape protection” means actions to conserve and maintain the significant or characteristic features of a landscape, justified by its heritage value derived from its natural configuration and/or from human activity;

e”Landscape management” means action, from a perspective of sustainable development, to ensure the regular upkeep of a landscape, so as to guide and harmonise changes which are brought about by social, economic and environmental processes; e”Peyzaj yönetimi”, sürdürülebilir kalkınma perspektifinden, sosyal, ekonomik ve çevresel süreçlerin getirdiği değişiklikleri yönlendirmek ve uyumlu hale getirmek için bir peyzajın düzenli bakımını sağlamak için eylem anlamına gelir;

f”Landscape planning” means strong forward-looking action to enhance, restore or create landscapes. f “Peyzaj planlaması”, peyzajları iyileştirmek, restore etmek veya oluşturmak için ileriye dönük güçlü eylem anlamına gelir.

Article 2 – Scope

Subject to the provisions contained in Article 15, this Convention applies to the entire territory of the Parties and covers natural, rural, urban and peri-urban areas. It includes land, inland water and marine areas. It concerns landscapes that might be considered outstanding as well as everyday or degraded landscapes. 15. Maddede yer alan hükümlere tabi olmak üzere, bu Sözleşme, Tarafların tüm toprakları için geçerlidir ve doğal, kırsal, kentsel ve kentsel alanları kapsar. Kara, iç su ve deniz alanlarını içerir. Olağanüstü olarak kabul edilebilecek peyzajların yanı sıra gündelik veya bozulmuş peyzajlarla da ilgilidir.

Article 3 – Aims

The aims of this Convention are to promote landscape protection, management and planning, and to organise European co-operation on landscape issues.

Entegre Peyzaj Yönetimi Planları için referans alınabilecek örnekler

Konseptin daha iyi anlaşılabilmesi ve uygulama örneklerinin gözden geçirilmesi için bu bölümde dünyadan ve ülkemizden örnekler verilmiştir.